2019 OVT Abdelkader Benali

Met dank aan Alexandra van Dongen

De column van schrijver Abdelkader Benali in het radioprogramma OVT van 1 december 2019, droeg de titel ‘Mensvertoningen’.

Man, vrouw en twee kinderen die deel waren van ‘Marokko, Witte Stad’ (1912). Fotocollectie Het Leven, inv. nr. [SFA022815514]

“In 1912 werd in de tuin van het Paleis van Volksvlijt een Marokkaanse bazaar ingericht met levende bewoners uit Marokko. Onder de families waren ook acrobaten. Dit waren de zogenaamde etnologische tentoonstellingen waar de Hollandse bezoeker zich kon vergapen aan de exoten. Mijn column vanochtend bij OVT ging erover. Hieronder terug te lezen.

Wanneer de dagen korter worden en duisternis intreedt zoek ik mijn heil in de online fotobibliotheek van het Nationaal Archief. Het Nationaal Archief afficheert zichzelf als Ons Nationale Geheugen, in dit archief worden de documenten, boeken en beeldmateriaal bewaard die het verhaal van Nederland vertellen. Met een eenvoudige klik op de muis krijg ik er toegang toe.  Ik wil weten wanneer de eerste Marokkanen in Nederland zijn gefotografeerd.
Vijftig jaar geleden kwamen de eerste Marokkaanse migranten naar Nederland in het kader van het economische wervingscontract dat werd gesloten.
Lang voor het wervingscontract kwamen Marokkanen naar Nederland. Marokko was het eerste land het eerste land dat diplomatieke betrekkingen aanknoopt met de jonge Republiek, in 1605. “Liever Turks dan Paaps,” was de uitdrukking die in de lage landen werd gebezigd en dan stond Turks voor moslim.
Onbekommerd struin ik door het archief van het Nationaal Archief. Dan valt mijn oog op een collectief foto’s uit 1912. Ik zie een Marokkaans gezin gekleed in traditionele gewaden zitten op een tapijt.  Een bont gezelschap van muzikanten en acrobaten.
Deze Marokkanen zijn alleen niet in Marrakech, maar in Nederland, in Amsterdam waar ze zijn samengebracht voor een tentoonstelling over het Marokkaanse leven. De tuin voor het Paleis voor Volksvlijt is omgebouwd tot een ware Marokkaanse bazaar. De Nederlandse bezoeker kan als het ware in eigen land op bezoek in Marokko. Welkom in de Witte Stad!

Rijtour van Marokkanen die deelnamen aan de ‘Witte Stad’ op de grote Jan Plezier. Fotocollectie Het Leven, inv.nr. SFA022815518.

Het Marokkaanse gezin op de foto is een bezienswaardigheid. Op een andere foto stapt een Marokkaanse man met een traditionele fez op in de grote koets De Jan Plezier in voor een rondleiding door de stad; een reclamestunt om het Amsterdamse publiek te verleiden naar de levende exoten te komen kijken.
Deze groep Marokkanen maakten deel uit van etnologische tentoonstellingen die in die tijd enorm populair waren. Je kon je vergapen aan Hotentotten, Pygmeen, Moren, Chinezen, Indianen en Creolen. De Ander voorgesteld als exotische bezienswaardigheid zij aan zij met de man met de baard, de vrouwen met de acht borsten en de Siamese Tweeling. De etnologische tentoonstellingen vallen samen met de groei van het imperialisme. Europese staten veroveren de wereld en stallen de bezit genomen rijkdom uit, inclusief haar bewoners. Een bezoekende journalist aan de Witte Stad waagt zich aan een bezoek aan de bedoeinentent bij het Paleis. Dat ze echt zijn wijst ons reukorgaan wel aan als we wat dicht bij de tent komen.
Na twee maanden werden de Marokkanen terug naar huis gestuurd. Het zal tot begin jaren zestig duren dat de Marokkanen terugkomen. Deze keer om te werken in de fabrieken. Deze groep Marokkanen gaan niet terug. Maar blijven. Zo wordt de bezienswaardigheid arbeider en uiteindelijk volwaardig burger. Ook dat is evolutie.”

2018 De reis van Syntax Bosselman

Schrijver Arend van Dam bracht in 2018 ‘De reis van Syntax Bosselman’ uit. Het boek ontving de Thea Beckmanprijs (2018) en werd genomineerd voor de Woutertje Pieterse prijs (2019). Van Dam koppelt de mensvertoning van Surinamers op de Internationale Koloniale en Handelstentoonstelling (1883) te Amsterdam aan het Nederlands slavernijverleden. De kinderboekenschrijver sluit niet uit dat hij dit verleden onvoldoende recht heeft gedaan beschouwt zijn boek als een ‘werk in uitvoering’. In onderstaand filmpje, opgenomen in het Stadsarchief Amsterdam, geeft hij aan een geheel nieuw hoofdstuk te hebben geschreven voor een volgende druk van het boek.

1898 Hagenbeck’s Indien

Adolph Friedländer, Affiche Hagenbeck’s Indien & Hagenbeck’s Ceylon thee, 1895 (of 1898), Circuscollectie Allard Pierson Museum, inv.nr. TEY0010002845.

De tempeldanseres op bovenstaand affiche is te zien op meerdere aankondigingen die Adolph Friedländer voor de völkerschauen van Hagenbeck ontwierp. Het affiche werd gemaakt voor een völkerschau in Berlijn. Op de Kurfürstendamm, een grote stadsboulevard, verrezen rondom het ‘Maharaniplatz’ en ‘Trischinapoli Platz’ decors en ‘Indiase’ bouwwerken van meerdere etages. Door de grootschaligheid en het spektakel leek de ‘volkerenshow’ hier te zijn uitgegroeid tot een etnografisch attractiepark. 1

Uit het overzicht van Hilke Thode-Arora blijkt dat de völkerschau in Berlijn plaatsvond in 1898. 2 Dit jaartal stemt overeen met de visuele bronnen in de particuliere Collectie Radauer.

De organisatie van deze völkerschau was in handen van John en Gustav Hagenbeck, twee jongere halfbroers van Carl. John Hagenbeck bezat in Colombo, Sri Lanka, plantages voor thee, rubber en kokosnoten. Op het affiche is de reclame voor ‘Hagenbeck’s Ceylon thee’ minstens net zo prominent als de aankondiging van de völkerschau.3

Tempeldanseres

In de völkerschauen van Hagenbeck traden zogehten bayadères of tempeldanseressen op. Op dit affiche is een danseres afgebeeld en zijn er verwijzingen naar de cultuur van Zuid-India:

Adolph Friedländer, Collectie Circusmuseum, inv.nr. TEY0010000054
  1. koyil, een hindoeïstische tempel in de Zuid-Indiase architectuur.
  2. gopuram, toren boven de toegangspoort van de tempel.
  3. devadasi, danseres. Devadasi betekent letterlijk: dienares van god. Zij voerden in tempels rituelen en dans uit. Daarnaast waren ook danseressen verbonden aan verschillende hoven in Zuid-India. Hun dansvorm stond bekend als sadir, dasi attam of cinna melam.
  4. mayura hasta, handgebaar uit de klassieke Zuid-Indiase dans
  5. bottu, stip aangebracht op het voorhoofd.
  6. matha patti, sieraden voor de middenscheiding en zijkanten van het voorhoofd.
  7. sari.
  8. haarornamenten in de vorm van de maan (links) en de zon (rechts).
  9. lungi, katoenen omslagdoek door mannen gedragen.

Via tussenpersonen rekruteerde Hagenbeck de tempeldanseressen in Tanjore. De stad gold als het culturele centrum van Zuid-India, daar de kunsten grote ondersteuning genoten van de lokale vorsten. Vanwege de emigratiewetten die in India golden, bracht Hagenbeck zijn groep eerst naar Colombo, hoofdstad van Sri Lanka, om vervolgens per boot naar Europa te reizen. 1

Groep Tamils

Adolph Friedländer, Troep Exoten, Circuscollectie Allard Pierson Museum, inv.nr. TEY0010002312

Hoogstwaarschijnlijk is dit affiche gemaakt voor of tijdens één van de völkerschauen van de firma Hagenbeck. De dracht van de mannen is een aanwijzing dat het om Tamils uit Zuid-India of Sria Lanka gaat: zij zijn gekleed in een geruite lungi, een lap katoen die om het middel wordt geslagen. De enige vrouw van het gezelschap, gekleed in een rood-oranje sari, is mogelijk één van de twee mensen met dwerggroei die van 1886-1889 in Hagenbecks völkerschauen te zien waren. Arts en antropoloog Fernand Delisle (1836-1911) legde het paar vast toen zij de Parijse Jardin d’acclimatation aandeden, de foto behoort nu tot de collectie van Musée du Quai Branly. De wat vervaagde foto is hier linksonder te zien. Ook het Museum Volkenkunde te Leiden bezit foto’s van het Indiase paar. De foto hier rechtsonder lijkt meer een ‘portret’ en minder een antropometrische vastlegging dan de foto van Musée du Quai Branly.

Rechts: Portret van een dwergenpaar. Fotograaf: Fernand Delisle, volgens de omschrijving gemaakt tijdens de Exhibition etnografique Cinghalais, 1883. Collectie: Musée du Quai Branly, Parijs, inv. nr. PP0019226
Links: Portret van een Singalese man en vrouw met dwerggroei, 1886. Fotograaf: C. von Rainer. Collectie Museum Volkenkunde, Leiden, inv.nr. RV – A153-8.

Bedoeïenen aan de Weesperzijde

In augustus 2018 vond ik in de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam foto’s van het verblijf van de zogeheten ‘Beduinen Karawane’ (‘Caravane Égyptienne’) aan de Weesperzijde te Amsterdam. Het maandblad Ons Amsterdam plaatste in het maartnummer van 2019 mijn bijdrage over deze völkerschau van de impresario’s Willy Möller en Ernst Pinkert. Veel dank aan de gehele redactie, in het bijzonder eindredacteur dhr. Arie Vestering.

Ons Amsterdam, maart 2019. Op het portretaffiche is
hoogstwaarschijnlijk sjeik Tarif-Salah afgebeeld.

1904 ‘Tunesiërs’

Adolph Friedländer, Collectie Circusmuseum, inv.nr. TEY00100080

Dit affiche uit de collectie van het Circusmuseum is een zogeheten ‘Lagerplakat’. Bij het drukken werd er tekst voor ruimte open gelaten zodat potentiële kopers hier de plaatsen of data van de völkerschau konden vermelden. In het stadsarchief van München is een dergelijke variant van het affiche opgenomen.

Tunis in München- Die Tunesen auf dem Karawanenplatz. Stadtarchiv München, inv.nr: DE-1992-PL-12709 .

Impresario Carl Gabriel toonde tijdens het Oktoberfestvan 1904 een völkerschau die uit Tunesiërs zou bestaan. Gabriel bracht op het Oktoberfest onder meer een ‘Bedoeienen Karavaan'(1901 en 1912) en völkerschauen met mensen uit Samoa (1910), India (1925, in samenwerking met John Hagenbeck), Afrika (1926 en 1930).

1901 ‘Beduinen-Lager Karawane’

Beduinenlager-Karawane mit 70 Personen, Bazar mit Handwerkern, arabisches Cafe, Szenen aus der Wüste, Reitervorstellungen, Stadtarchiv Muenchen, inv.nr.: DE-1992-PL-12708.

Bij dit affiche uit het stadsarchief van München is geen jaartal aangegeven, maar het gaat naar alle waarschijnlijkheid om een völkerschau tijdens het Oktoberfest, georganiseerd door Carl Gabriel (1857-1931). Het eerste Oktoberfest werd in 1810 gehouden, ter viering van het huwelijk van Lodewijk I van Beieren met Theresia van Saksen-Hildburghausen. Carl Hagenbeck toonde hier Samí uit Lapland (1876) en een ‘Nubische karavaan'(1879).
Vanaf het begin van de twintigste eeuw toonde ook impresario Gabriel tijdens het Oktoberfest niet-westerse groepen. De völkerschauen vormden voor hem een nevenactiviteit. Hij opende meer wassenbeeldenkabinetten in München, Düsseldorf en Bochum. Zijn twee bioscopen (1906 en 1913)) en theater (1910) in München bestaan nog altijd. 1

Gabriel zou twee jaar hebben gewerkt voor het decor van de ‘Beduinen Karawane’ uit 1901. Op de foto wordt duidelijk hoe bepalend spektakel en fantasie hierin waren.

Ruiters voor een Egyptisch decor op de Theresienwiese, Oktoberfest, 1901. Suddeutsche Zeitung, Scherl/SZ Photo .

1899 ‘Bishari’

Adolph Friedländer, ‘Bishari Kamp’, (1899) Circuscollectie Allard Pierson Museum, inv.nr. TEY0010000814 .

Impresario Willy Möller reisde in 1899 lang Wenen, Basel en de diergaarde van Frankfurt met de zogenaamde ‘Bishari’, die afkomstig zouden zijn uit de Nubische regio va Egyptisch Soedan. In de völkerschau waren 73 mensen te zien; Möller verklaarde grote moeite te hebben ondervonden in het bijeenbrengen van de groep. Hoofdoorzaak zou hun decentrale sociale structuur zijn: de Bishari leefden in kleine gemeenschappen en zouden moeilijk te bereiken zijn.1

Möller erkende dat de mensen in de völkerschau te zien waren, niet allemaal Bishari waren. Hij verklaarde in het programmaboekje dat de Bishari geen ambachten beheersten – Möller had daarom handwerkslieden toegevoegd uit Egypte om de hutten op het podium te bouwen en ‘Nubische’ ambachten te laten zien. 2.


1897 ‘Transvaal’

Adolph Friedländer, Transvaal (1897), Circuscollectie Allard Pierson Museum, inv.nr.
TEY0010000830

Impresario Willy Möller bracht deze völkerschau bijeen, die uitsluitend te bezoeken was op de Kurfustendamm in Berlijn. Dit was uitzonderlijk voor een Duitse völkerschau, die zoveel mogelijk steden aandeed om een maximale winst te behalen. Möller had een gezelschap van 105 mensen bijeengebracht, bestaande uit alle bevolkingsgroepen die in Zuid-Afrika vertegenwoordigd waren – waaronder twee jonge Zulu meisjes, 47 Basuto, 1 Swazi – maar ook een Boerenechtpaar met 6 kinderen en 24 Indiërs uit Natal.1

error: