Namens Miel Groten (Universiteit Leiden) en Evelien Jonckheere (Universiteit Antwerpen) deel ik de Call for Papers voor een themanummer van het tijdschrift De Moderne Tijd. De opvoering in Nederland van Waarheidscommissie van theatergroep Action Zoo Humain vormt de aanleiding om het fenomeen van mensvertoningen in de Lage Landen te belichten. Voorts dank ik de redactie, in het bijzonder Evelien Jonckheere, voor de mogelijkheid mee te helpen aan de totstandkoming van dit nummer.
Brief van impressario Schneidewindt aan de politiecommisaris van de Gentse Wereldtentoonstelling, 1913. Stadsarchief Gent.
Call for Papers
Themanummer zoos humains: voorbij het spektakel van de tentoongestelde mens, 1780-1940
Op 5 oktober 2023 lanceerde theatergroep Action Zoo Humain een reeks Waarheidscommissies in Nederland. Hiermee zet ze een reeks verder die in 2013 van start ging in België en daarbij de hedendaagse toeschouwer confronteert met een ongemakkelijke en nog altijd vrij onderbelichte koloniale praktijk: de ‘human zoo’ of ‘mensentuin’. In deze ‘zoo’ of ‘tuin’ stonden geen dieren, maar mensen te kijk. Het tentoonstellen van zogenaamde ‘exotische troepen’ van mannen, vrouwen en kinderen uit – voornamelijk – koloniale gebieden buiten Europa groeide in de laatste decennia van de negentiende eeuw uit tot een heuse spektakelindustrie. Deze mensonterende praktijk populariseerde het wetenschappelijke racisme dat ten dienste stond van de koloniale propaganda en bijdroeg aan een diep ingebakken racistische blik op de ‘Ander’.
Sinds de jaren 1990 groeit het onderzoek naar ‘ethnographic showcases’, ‘Völkerschauen’ en ‘troupes exotiques’. Het bereikt ook gestaag het grotere publiek via exposities in musea. Vooral de Franse onderzoeksgroep ACHAC, een collectief van academici, journalisten, schrijvers en archivarissen, is toonaangevend in het onderzoek naar de tentoongestelde mens en de vertaling hiervan naar het brede publiek.
Ook in België en Nederland is onderzoek naar de zoo humain opportuun, daar dit inzicht biedt in koloniale propagandamechanismen en hun tentakels die tot op vandaag doorwerken. Een analyse van de koloniale structuren en bijbehorende visuele cultuur kan bijdragen aan zowel de tracering van stereotiepe racistische denkkaders als de deconstructie hiervan. Hoewel de tentoongestelde mens in België en Nederland het onderwerp is van een groeiend aantal studies in het laatste decennium is er niettemin nog braakliggend terrein.
Zo behandelt het gros van de huidige studies casussen die gerelateerd zijn aan de wereldtentoonstellingen. Zeldzamer is echter het onderzoek naar mensententoonstellingen in de commerciële spektakelcultuur (panoptica, variététheaters, kermissen, dierentuinen). Ook wat de periodisering betreft domineren de laatste decennia van de negentiende eeuw wanneer de praktijk haar hoogconjunctuur kende. Niettemin is het ook interessant tentoonstellingen uit de aanloopperiode eerder in de (lange) negentiende eeuw en uit de twintigste eeuw te onderzoeken.
Voor dit themanummer beogen we bijdragen die hiaten dichten in de koloniale spektakelcultuur in de Lage Landen en die de bewustwording en deconstructie van het (post)koloniale verleden en heden vergroten. We zijn geïnteresseerd in analyses van specifieke vertoonde groepen tijdens tentoonstellingen of in spektakelzalen, in onderzoek naar de rol van verschillende actoren en hun netwerken in Nederland en België, alsook in bijdragen over transnationale verbanden, culturele representaties van vertoningen en wetenschapsgeschiedenis.
Abstracts van max. 300 woorden kunnen voor 15 december 2023 worden gestuurd naar parveen.kanhai[@]nationaalarchief.nl. De auteur wordt kort hierna gecontacteerd. Volledige bijdragen van 4000-6000 woorden max. worden ingediend voor peer-review voor 1 juli 2024.
On behalf of Nele Wynants, art and theatre scholar at the Antwerp Research Institute for the Arts (ARIA), University of Antwerp, I would like to share the announcement of the Summer School Performing Science, Mediating Knowledge. Furthermore, I deeply thank Sarah J. Adams for the opportunity to present the lecture ‘Amassing objects, exhibiting people’. The course content of the Summer school includes:
W. & F. Langenheim, Daguerreotype, African youth, portrait (1848), Collection Peabody Museum of Archaeology & Ethnology at Harvard University, id.nr. 35-5-10/53069
The Peabody Museum of Archaeology & Ethnology at Harvard University holds in its collection a daguerreotype from 1848, made by the established Philadelphian brothers Langenheim. The daguerreotype was commissioned by Samuel George Morton (1819-1850), the craniologist whose scientific inquiry served the intents and purposes of white supremacy. 1 The image is described as “African youth. Mounted daguerreotype in case, young boy in school -boy style uniform. Three- quarter view to waist.” In her latest book, Anna Mae Duane unearthed the story of the person portrayed. Born in southern Africa as Omo, he was exhibited in Boston and became known as “Henry the little Bushman”. In 1849 he died of cholera in the New York Colored Orphan Asylum. 2
advertisement The Daily Atlas, December 12, 1847. The Boston Museum and Gallery of Fine Arts was establised in 1841 by Moses Kimball and functioned as a natural history museum, zoo, wax museum, theatre and art gallery.
Newspapers announcing Omo’s arrival spoke of him as: “a specimen of nature’s production, this evidently connecting link between the animal and rational works of the great Creator.” 3 According to the Boston Statesman, the “Bushmen are supposed to be the next link in the chain to the ourang outang.”4 The Boston Cultivator described the private exhibition at the Boston Museum for “distinguished medical men.” Omo stood on a table with the exhibitor by his side. Meanwhile, the “scientific individuals” carried out measurements, some spectators pulled Omo’s hair, touched his head and poked his ribs, to establish he was a “genuine specimen of the South African race.” 5
A committee of the Lyceum of Natural History of New York concluded 18-year old Omo had the intellect “like that of a child of 6 or 7 years. […] his mind is too immature to be capable of any serious employment.” The examiners considered this a positive outcome, especially when Omo was compared to “children of savage tribes and those African ones.” Hence it would be incorrect to “stigmatize the Bushmen as the lowest in the scale of mental capacity. He is decidedly intelligent, quick in his perceptions, and possessed of a full share of vivacity.” 6
the logic of the specimen bends both time and space around the Black body, somehow always returning it “home” to slavery […] in the free city of Boston, an African youth found his body held up as commodity, assessed, if not for immediate labor, then for evidence that his race was suited for noting else. […] Certainly he received a treatment similar to that of slaves subject to the auction block […]
Anna Mae Duane, Educated for Freedom (2020) p. 79.
Omo came to Boston as the property of Isaac Chase, the first American consul to the Cape of Good Hope. Chase wrote: “the Bushman which I have brought from South Africa, came into my possession between four and five years ago, from the hands of a trader, who (according to his own account), picked him up in a dying state, while passing through the Bushman country.” 7 I would like to suggest Omo’s plight reflects the enslavement and extirpation that were inflicted on the indigenous inhabitants of southern Africa from the onset of Dutch colonial settlement and expansion.
In 1652 the Dutch East India Company (Vereenigde Oost Indische Compagnie – VOC) established a refreshment station at the Cape of Good Hope, to restock ships on the long sea voyage between Europe and the trading centres in Asia. Dutch historian Matthias van Rossum has conclusively demonstrated the importance of slave labor throughout different parts of the VOC-empire. 8 The extensive shipping network of the VOC allowed for a constantly changing slave trade. From the Cape colony, the VOC undertook slaving expeditions to Mozambique and Madagascar. Moreover, enslaved people were transported from the eastern possessions of the company, notably along the southwest coast of India and the Indonesian archipelago. In the era of legal slave trade (1652-1808) the VOC owned a few thousand “company slaves” in the Cape colony. However, the majority of the enslaved population was owned by private individuals, such as high ranking VOC-officers and proprietors of grain and wine estates. 9
Commando raids
Jan Brandes, Khoikhoi and colonists on the plains of the Cape (1786). In the foreground two Khoikhoi men, followed by two men on horseback, one of whom carries a rifle. In the background a trekboer who returns from Cape Town to his farm. The man walking next to his cart is probably enslaved. As early as the 1730s, commando’s captured Khoikhoi on the western Cape frontier and bound them to servitude Collection Rijksmuseum, Amsterdam, id.nr NG-2017-14. Source: http://hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.667073
Contrary to private estate owners, the so-called trekboers (Dutch for “migrating farmers”) lacked the financial resources to participate in the legal overseas slave trade. From 1657 onwards, the VOC encouraged independent farmers to cultivate the land. Trekboers penetrated the south-western Cape, impinging on the territories of the Khoikhoi herders. Within half a century, these indigenous inhabitants of the Cape peninsula were dispossessed of their land and subjected to forced labor, a process that was completed by 1800. 10 As they moved beyond the arable south-western Cape, the trekboers met with fierce resistance from a diverse constellation of hunter-gatherers, now commonly referred to as “San”. The trekboers used the derogatory appellation Bosjesmans (Dutch for “Bushmen”), indicating they were regarded as a different species to humanity. By the 1770s coordinated attacks of the San had brought colonial expansion into the interior to a standstill. 11
Trekboers prepared to leave for a commando, (ca 1836). Collection Zuid- Afrikahuis, Amsterdam, id.nr. 6.3
The trekboers retaliated with a commando system to crush resistance. Large scale commandos divested vast territories of their inhabitants to open them to the Dutch pastoralists. It was common practise to kill adult San men and enslave the women and children. 12 The slave raids became one of the principal sources of labor and continued until the second half of the nineteenth century. From 1775 onwards, the servitude of captured children was legalized by the so-called “inboekstelsel” (Dutch for: “register system”.) According to Eldredge, the inboekstelsel was “as oppressive as slavery from its inception.” The children were tied as “apprentices” to a household until they were 25 years. However, the law ensuring liberation when captives reached that age, was not enforced.13
When the British seized control of the Cape Colony (1806-1870), they created “Bushmanland” a reserve for the San in the arid north. Nevertheless, the authorities were no able to prevent continuous incursions of the trekboers. Commandos between the late 1840s and the 1860s were not intent on enslaving the San. In the words of De Prada Samper, the operations “can only be understood as part of a premeditated and planned campaign aimed at the complete extermination of the San inhabitants of Bushmanland.” 14 Several authors have stated the massacres committed upon the San in the eighteenth and nineteenth century, amounted to genocide. 15
aantal personen: 3 volwassenen, 1 kind in Nederland: 29 augustus – 10 september 1885 impresario: R.A. Cunningham
Julian Schaar, Jenny, haar zoon Toby, haar echtgenoot Toby en Billy, Dusseldorf 1885. Deze vier groepsleden arriveerden in Nederland. Collectie National Portrait Gallery, Canberra, inv.nr. 2013.80
Roslyn Poignant (1927-2019) verrichtte tien jaar onderzoek naar drie groepen die werden vertoond door de Amerikaan R.A. Cunningham. Dit betrof een groep mannen uitSamoaen twee groepen uit het Australische North Queensland. Ze raadpleegde meer dan honderdvijftig krantentitels in negentien landen om in kaart te brengen waar de groepen werden vertoond. De meeste informatie kon zij achterhalen over de eerste groep van negen mensen die Cunningham vertoonde in de jaren 1883-1887. Aanvankelijk trad Cunningham op als werver voor Phineas T. Barnum, die de groep exposeerde in zijn rondtrekkende ‘Ethnological congress of Strange Savage Tribes.’
The Strobridge Lithographing Company, Barnum & London: Australian Cannibal Boomerang Throwers (1883), Collectie Ringling Museum, Tibbals Circus Collection, inv.nr. ht2004524.
Barnum presenteerde de Australiërs als ‘wilden’ en ‘kannibalen’, deze meest transgressieve vorm van menselijk gedrag verklaarde Poingant als een ideologische troop, een krachtige fantasie binnen de cultuur van het kolonialisme. 1 Het affiche toont een groep bloeddorstige mannen, grotendeels naakt in een rok van veren, die pijlen en de boemerang als dodelijke wapens hanteren. Poingant veronderstelde dat Cunningham zelfstandig agent werd om niet langer te hoeven delen in de winsten die de groep opleverde. In 1884 maakten zij de oversteek naar Europa en in april vond de eerste vertoning plaats in het Crystal Palace te London. De collecties van het Rijksmuseum en het Nederlands Fotomuseum bevatten portretten die tijdens deze vertoning zijn gemaakt door Negretti & Zambra, een firma die gevestigd was in de zuidzijde van het Crystal Palace.2
Negretti en Zambra, Jenny, haar zoon Toby en Billy, tijdens de vertoning in het Crystal Palace te Londen. Collectie Rijksmuseum, inv.nr. RP-F-00-1002.
Door foto’s te combineren met etnografische metingen en verslagen, wist Poignant de herkomst, namen en leeftijd van de geportretteerden vast te stellen. Links op de foto staat een vrouw van tussen de dertig en veertig jaar, naar alle waarschijnlijkheid heette zij Yorembera, naast haar zit Telegorah, zeven jaar oud. Moeder en zoon waren afkomstig van de Palm eilanden. 3 Naast de jongen staat Warschinbin, een man van rond de dertig en, zoals Poignant consequent schreef, ‘verwijderd’ van Hutchinbrook eiland. Zij hanteerde deze term omdat twee mannen van de groep voor vertrek uit Sydney op de vlucht waren geslagen voor Cunningham en niet met zekerheid kon worden vastgesteld in hoeverre de negen mensen vrijwillig naar de Verenigde Staten waren afgereisd. 4
Negretti & Zambra, van links naar rechts: Billy, Jenny met haar zoon Toby en haar echtgenoot Toby, Sussy en Jimmy. Voor de groep, half liggend, Bob, tijdens de vertoning in het Crystal Palace te Londen. Collectie Nederlands Fotomuseum, inv.nr. WMR-908418-2
Op het groepsportret in de collectie van het Nederlands Fotomuseum staat de jonge Telegorah in het midden. Hij wordt geflankeerd door zijn moeder, met over elkaar geslagen armen, én zijn vader Corgarah –met veertig jaar het oudste groepslid.
Poignant stelde dat de Britse portretten tijdens de mensvertoningen verkocht werden, tezamen met programmaboekjes en affiches vormden ze onderdeel van de ‘economie van exploitatie’ 5 Tezelfdertijd, betoogde Poignant, stelden de portretten de New Queenslanders in staat een afzonderlijke identiteit te construeren. Tijdens de vertoningen gingen zij gekleed in showkostuums van koeienhuiden en hanteerden zij onderling Engelse namen. Poignant interpreteerde dit als een strategie om het desintegrerende effect van hun objectificatie te weerstaan. 6 Deze strategie betekende voor haar bovenal een uiting van handelingsmacht door de geëxposeerde individuen: ‘In the course of their travels they were regarded as objects of curiosity […] But the Aboriginal travellers, so suddenly thrown together and transported to an unimagined world, were the curious ones, and they exercised their curiosity in order to communicate, experience and survive as show people- professional ‘savages’. 7
Op het moment dat zij in het Crystal Palace werden vastgelegd betreurden zij twee doden: de mannen stierven in Amerika tijdens een tournee langs freak shows en rariteitenkabinetten. Een van de overledenen was Dianarah – door Cunningham ‘Tambo’ genoemd, echtgenoot van Tagarah, ofwel Sussy. Na een verblijf in Brussel trok Cunningham naar Duitsland, waar de groep drie maanden werd vertoond in Castans’s Panopticum.
Carl Gunther, Portret van Sussy, Berlijn 1884. Collectie Nederlands Fotomuseum, inv.nr. WMR-908416. Achterzijde: in 1910 schonk antropoloog Herman ten Cate (1858-1931) de foto aan het Museum voor Land-en Volkenkunde in Rotterdam, thans Wereldmuseum.
Jenny en Sussy weigerden zich te ontkleden voor het antropometrisch onderzoek van Rudolf Virchow, maar fotograaf Carl Gunther wist hen waarschijnlijk te overreden 8 Het Nederlands Fotomuseum heeft dan ook twee portretten van Sussy in de collectie (WMR-908416 en WMR-906309-2). Zij overleed ongeveer een jaar nadat de foto’s waren gemaakt, in Sonnborn. Orinibin, ‘Bob’, en Tinendal, ‘Jimmy’, waren reeds bezweken in Chemnitz en Darmstadt. In Frankfurt werd de groep een publiekstrekker in de dierentuin, het merendeel van de Duitse vertoningen vond echter plaats in kleinere gelegenheden als restaurants. Dit patroon leek te worden voortgezet toen de groep in augustus 1885 in Nederland arriveerde. Op basis van Delpher en archieven.nl zijn vooralsnog uitsluitend vertoningen in Rotterdam vast te stellen.
‘Male and Female cannibales’, In 1885 werd de groep van vier North Queenslanders geëxposeerd in de dierentuin van Franfurt am Main, collectie Historisches Museum Frankfurt am Main.
Uit een bericht in het Rotterdamsch Nieuwsblad blijkt dat de komst van de groep werd aangekondigd op affiches: ‘Het tafereel stelt niet meer of minder voor een troep wilden, ijzelijk toegatakeld, die bezig zijn eenige blanken dood te slaan, te branden en op te peuzelen. Een paar van die zwarten knagen met welbehagelijke blikken aan een stuk dat wel wat weg heeft van een menschenarm, terwijl het doodshoofd van een wiens lichaam reeds zijn weg gevonden heeft naar de magen der wilden, aan hunne voeten ligt. […] Men verzekert van verschillende zijden dat het de echte onvervalschte kannibalen uit Australië zijn ; – nu ze zijn er leelijk genoeg voor.’9
Advertentie Delftsche Courant (9 september 1885).
Na Nederland trok de groep naar Frankrijk, enige dagen voor aanvang van de vertoning in de Folies Bergères overleed Corgarah, ofwel Toby. Op de foto’s die gemaakt zijn in Parijs zijn Jenny, nu weduwe, haar zoon en Billy te zien. Poignant ontwaarde kleine tekenen van verzet: ‘The body language – Billy’s tilt of the head, Toby’s apparent dejection, Jenney’s tensely raised shoulder and folded hands – conveys an air of resistance to the proceedings’.10
Prince Roland Bonaparte, Billy, kleine Toby en Jenny, Parijs 1885. Collectie Musée du Quai Branly, Parijs, nv.nr. PV0023896 en PV0023895
Poignant had toegang tot een uitsnede, in de collectie van Musée du Quai Branly zijn nu de onbewerkte foto’s digitaal beschikbaar. Zichtbaar wordt dat het drietal in een fotostudio staat, pal naast het achterdoek met de pastorale beschildering staat een statief, in de linker en rechter bovenhoek is wit doek bevestigd en het gras waar zij op staan blijkt een verhoging te zijn. Behalve het beeld waarin Poignant weerstand meende te zien, werden Billy en Jenny staand vastgelegd met kleine Toby liggend voor hen, rustend op een elleboog: eenzelfde houding als de overleden Bob twee jaar eerder. De Franse collectie omvat eveneens antropometrische portretten: voor- en zijaanzicht en in het geval van Jenny, zowel gekleed als met ontbloot bovenlichaam.
Schermafbeeldingen uit de documentaire ‘Sauvages. Au coeur des zoos humains (2019). De man links zou Dianarah, (professionele naam: Tambo) zijn, rechts zijn Jenny en haar zoon afgebeeld. Niet duidelijk is waar en wanneer de foto’s zijn gemaakt en in welke collecties zij zich bevinden.
Poignant slaagde er in het lichaam van de eerste overledene Dianarah, of ‘Tambo’, van de Verenigde Staten naar North Queensland te repatriëren nadat zijn gebalsemde lichaam tot in de twintigste eeuw een attractie vormde: ‘His ‘return’ did more than add tot he knowable history of these travellers; it restored their humanity and their identities.’11 Wellicht zijn er meer sporen dan Poignant ondanks haar vasthoudende en nauwgezette onderzoek kon bevroeden. In 2019 bevestigden Katharine Johnson en Hilke Thode-Arora dat in Castans Ponopticum gipsen afgietsels van de groep waren gemaakte die onder meer in een museaal depot in Dresden waren opgeslagen. 12
Ernst Thiele, men from the island Tutuila, Samoa, during a human exhibition in Germany (1890). Collection Nederlands Fotomuseum, Rotterdam, id.nr. WMR-908477-1.
Roslyn Poignant (1927 – 2019) 1 focused in her book Professional Savages on groups from North Queensland, Australia, who were exhibited by R.A Cunningham in the 1880s and 1890s. She briefly discussed the group of men who were recruited by Cunningham on the Samoan island of Tutuila. 2 Poignant didn’t include visual materials of this group in her work. Nevertheless, based on her description, it seems plausible that the photograph in the collection of the Nederlands Fotomuseum is a portrait of seven of the nine Samoans.
According to Poignant, impresario Cunningham arrived in Samoa in June 1889, a time when the United States, Great Britain as well as Germany claimed territory in the archipelago. Cunningham intended to exhibit the group for three years, starting in San Francisco. 3 The Washington Post spoke of ‘Samoan Warriors’ : ‘who are brought here to give exhibitions of war dancing and club and knife throwing. Their names are Manogi, Leasodso, Atofau, Foi, Mua, Lealofy, Letungaifo, Tu and Tasita. They will appear in their native costume, which consists of a piece of lappa cloth wound around the loins, a wreath of flowers around their necks and a string of vegetables around their heads. They do not like San Francisco. They say it is too cold, and they already want to get back to Samoa.‘ 4
In October 1889 Cunningham brought the group to New York, where the New York Tribune called Lealofy ‘the poet of the party, who composes impromptu songs on any occasion. […] The warriors yesterday seated themselves in a row on the floor and took up a war song, started by the poet, to the music of two mulberry sticks. They kept perfect time both in their singing and in the movement of their bodies. ‘5
Three of the six men described by Virchow, during their stay in Berlin (1890). Source: Zeitschrift für Ethnologie 22 (1890), 385.
The group travelled by ship from New York to Germany. In Berlin, the group was observed by ethnologist Rudolf Virchow (1821-1902). He remarked that ‘ihr Tanz von dem uns geläufigen wesentlich abweicht, indem er nich sowohl mit den Beinen, als mit den Armen un dem Rumpf getanzt wird. Die Samoaner sitzen mit gekreuzten oder ausgepreizten Beinen. flach auf dem Boden in einer langen Reihe und machen dann symmetrische Bewegungen, anfangs langsam, später hastig und gewaltsam, gegen einander.‘ 6
The photograph of 1890 shows seven men, accordingly, Virchow mentioned that seven Samoans performed in the Flora of Charlottenburg, a luxurious entertainment establishment in Berlin, beside the river Spree. Besides a stage the Flora consisted of a park and palm garden. However, only six men are included in Virchow’s table of physical measurements. 7 During his anthropometric research, Virchow noted a ‘vortrefflichlen Gesundheitszustande. Ihre Körper sind stark und wohl gebildet, ihr Ernährungszustand gut, ohne zur Fettbildung zu neigen, ihre Leistungen von einer überraschenden Energie.‘ 8
Although Virchow praised their outstanding health, Poignant found German newspaper articles reporting two men deceased before the group reached Berlin. Atofau died in Belgium, followed a few days later by Tu when the group stayed in Cologne. Poignant wrote that Cunningham returned to the United States with five Samoans, where he left the men with another impresario.9 During the continuation of the tour in the winter of 1890-1891, Letungaifo died. His body was embalmed by the local funeral home and put on display as a curiosity. Manogi, Tasita, Mua and Foi were left on the streets of New York, where a journalist reported about them. City officials funded their return trip to Samoa. Manogi died en route and was buried in the United States. Only Tasita, Mua and Foi returned to Tutuila, Samoa. 10
Lithographie Henry Sicard et Farradesche (paris 1892). collection Bibliothèques spécialisées de la Ville de Paris, 1-AFF-001369
Les premiers articles sur l’exhibition un groupe de Surinamais Kalina au Jardin d’Acclimatation, ont paru dans le quotidien « De West Indïer ». Le 24 janvier 1892, le journal rapportait que trois jours auparavant, un groupe d’hommes, de femmes et d’enfants était arrivé d’Albina dans la capitale surinamaise de Paramaribo, où ils avaient été examinés médicalement à l’hôpital militaire. Le journal avait des doutes sur l’exhibition: qui pouvait garantir que l’organisateur Laveaux remplirait ses devoirs auprès du groupe? Est-ce une tâche pour Son Excellence le Gouverneur d’interdire le voyage à Paris? 1 « Nieuwsblad Suriname » a répondu à cela avec un point de vue différent. Il serait erroné d’interdire le départ: «Il ne faut pas oublier que, bien qu’Indiens, ils partagent en tant que peuple libre tous les droits que la loi garantit aux citoyens ». 2
Un jour plus tard, « De West Indiër » a offert une réfutation. Le journal avait appris que Laveaux voulait initialement recruter des participants en Guyane française, mais le conseil a refusé de laisser sortir les Kalina. Les enquêtes ont montré que le groupe Kalina de la rive néerlandaise était au courant de l’interdiction du gouvernement français, mais ne voyait aucune objection à faire le voyage en Europe. Le journal se réjouit que l’administration coloniale néerlandaise avait décidé de placer le groupe sous la protection du consul néerlandais lors de leur exhibition à Paris. « De West Indiër » étaient d’accord avec le commentaire du concurrent « Suriname » selon lequel il s’agissait d’un choix de personnes libres:
mais il est également vrai que le gouvernement les considère jusqu’ici comme incapables. Partout où il y a des indigènes qui, en raison de leur développement limité, de même ne seront pas autorisés à inciter les gens à déménager dans un pays étranger sans l’autorisation des autorités.3
Prince Roland Bonaparte, Exhibition ethnographique de Caraïbes mars 1892, Collectie Musée du Quai Branly, Paris, PV0023866.
A partir du 26 février 1892, le groupe séjourne dans le boulevard Nouveau Hall, une verrière. Ils ont attiré 30 000 visiteurs le premier dimanche, et plus tard dans le mois, le président Carnot a rendu visite au groupe. 4 En mars 1892, le consul des Pays-Bas à Paris écrivit une lettre au gouverneur du Suriname, qui fut a été imprimée plus d’un mois plus tard dans le journal « Suriname ». Immédiatement après l’arrivée du groupe au Jardin, le consul avait inspecté leurs conditions. Lors de deux visites, il a constaté qu’il faisait très froid dehors, mais que le groupe n’en souffrait pas n’était pas affecté car ils étaient logés dans la serre chauffée. Le consul, MJH van Lier, a rapporté qu’un participant était décédé. Pecapé, 15 ans, est selon les médecins décédé d’une maladie cardiaque et a été enterré à Paris. Van Lier a écrit dans la lettre qu’il visiterait le Jardin chaque semaine et qu’il serait prêt immédiatement lorsque les circonstances l’exigeraient.5
Il n’y a pas de lettres de suivi du consul dans les archives numériques des journaux. Néanmoins, le quotidien français « La Cocarde » a lancé une campagne en avril contre l’exhibition de les Kalina. Il y a eu une condamnation sévère avec des titres tels que « Exhibitions inhumaines » et « La Traite des Caraïbes ». « La Cocarde » a rapporté qu’un autre homme était mort. Les Kalina avait voulu quitter Paris et s’était révoltée lorsque cela s’était avéré impossible.6 Plus de six semaines plus tard, les recherches de « La Cocarde » parviennent dans les colonnes de la presse surinamaise.
Guyane. Gaséï, 15 ans, jeune indien caraïbe. Face”, Collection Musée du Quai Branly, Paris, PV0060251.
Après la fin de l’exhibition le nombre réel de morts est devenu clair. Fin mai, « Algemeen Handelsblad » a publié une lettre d’un correspondant privé qui avait visité le Jardin plusieurs fois. Pas deux, mais huit personnes sont ont mortes ici, on dit qu’elles ont été emmenées dans des cimetières inconnus. Selon le correspondant, les membres restants étaient « atteints d’une grave maladie du sein ».Les Kalinja souffraient du froid du printemps français, mais selon le correspondant il n’y avait «aucune pensée de leur donner des vêtements ici; puis, entre autres, le revêtement des parties du corps tatouées aurait perdu une grande partie des caractéristiques typiques de l’exposition et attirerait beaucoup moins de curieux. » Comme il n’y a pas eu d’agression intentionnelle et que les termes du contrat ont été respectés, ni les gouvernements français ni néerlandais n’ont pu intervenir, a déclaré l’auteur inconnu. Ce dernier avait délibérément attendu pour envoyer sa lettre jusqu’à ce que la Kalina ait quitté Paris pour éviter que son écriture ne soit interprétée comme une mise en accusation du gouvernement néerlandais. Le correspondant ne voulait rien reprocher au gouverneur du Suriname, mais espérait empêcher qu’à l’avenir« les ressortissants néerlandais, bien qu’ils ne soient peut-être pas citoyens néerlandais, deviennent l’objet d’une aussi mauvaise exploitation. »7
Après leur séjour à Paris, le groupe a été exhibé à Bruxelles, Berlin et Dresde. Ils sont revenus d’Amsterdam à Paramaribo. A leur retour, le quotidien « De West Indiër » a répondu aux rumeurs selon lesquelles les Kalina avaient refusé des médicaments. Selon le journal, cependant, il était prévisible que : « ces habitants de la forêt, habitués à leur vie libre, ne seraient pas en mesure d’accepter soudainement toutes les mesures qui s’avéreraient nécessaires dans l’intérêt de leur vie et de leur santé ». Le journal a également rapporté que le consul néerlandais à Berlin avait traité les Kalina de manière très désagréable et que Laveaux s’était déclaré en faillite. Ainsi, les membres survivants ont été payés pendant 3,5 mois, alors qu’ils ont été exposés pendant plus de cinq mois. Le journal a appelé le gouvernement néerlandais à payer le montant restant; il serait « plus que honteux » que les hommes, les femmes et les enfants soient privés du salaire durement gagné.8
Sauvages, au coeur des zoos humains, (2019) Moliko Kali’na de Guyane
Professional magazine ‘Theatermaker’, May edition 2020.
The May edition of the Dutch professional magazine for the perfoming arts ‘Theatermaker’, features my article ‘Gevangen in de beeldtaal. Afrikaanse mensvertoningen in Nederland’ (‘Locked up in the imagery. Human exhibitions of Africans in The Netherlands’). Kindly I would like to thank Floortje Bakkeren for initiating this opportunity, Simon van den Berg for his patience and constructive feedback and editor Katharina Veraart.
Delpher Kranten – De Telegraaf (09-03-1893)
Scramble for Africa
In 2009, Bert Sliggers, at the time curator of the Teylers Museum Haarlem, was the first to compose an overview of human exhibitions in The Netherlands. Using posters in city archives and reports in print media, he counted 34 human displays in 46 cities during the years 1825-1913. More than a decade after Sliggers’ publication, online databases allow for an expansion of Sliggers initial overview. Thus far I traced 68 human exhibitions in 366 Dutch cities in the period 1809-1951, mainly through advertisements and reports in the database Delpher. Almost half of the exhibited groups involved Africans, which is consistent with findings for human exhibitions worldwide. The peak of the human displays coincided exactly with the ‘Scramble for Africa’: between 1880 and 1914, the continent was colonized and divided among European powers.
Zoological garden
In Dutch newspapers the human exhibitions were announced as African villages and ‘ethnographic exhibitions’, implying a truthful representation and educative experience. However, these human exhibitions were first and foremost a construction based on European notions of Africa and therefore staged in minute detail. Stemming from social Darwinism was the persistent conviction that Africans were the most primitive humans on the evolutionary scale. They were perceived to be closer to the animal kingdom and, by extension, very far removed from the apex of human evolution: the Occidental ‘white race’. Consequently, zoological gardens were regarded as a most suitable environment for the exhibitions of Africans.
The zoological garden of The Hague was the location for human exhibitions. In 1889 Dutch journalists described the Angolese women and men that were exhibited by Louis Joseph Goddefroy as “charcoal black creatures with their ape- like movements”, the face of one of the women was compared to that of a gorilla, her baby son to an orangutan.
Roland de Bonaparte, ‘Village angolais”, un album de 36 phot. anthropologiques présenté à l’exposition universelle de 1889 à Paris’, Bibliothèque nationale de France, id.no. , SGE SG WE-330. Lupaca, 10 years old, was property of the Portuguese slave owner De Braga in Angola. Goddefroy traded the boy against a British Bull Dog revolver. Lupaca suffered from hunger edema.
Agency
Some of the people that were exhibited by Goddefroy were serviçais : the property of Portuguese slaveholders. In his memoirs, Goddefroy recounted he bought one of the men after he was imprisoned after he tried to escape. The Angolese exemplify one end of the spectrum: people who were forced, sometimes after kidnapping, to be displayed.
The other end of the spectrum comprises Africans who willingly chose to take part in the exhibitions. A case in point is Sam Emanuels from Sierra Leone. Since 1902 he was a member of the group ‘Mandigo Warriors’, Amsterdam was part of their tour in 1909. Anne Dreesbach mentions in her dissertation that Emanuel became an organizer of human exhibitions himself. He defined himself as a professional actor and impresario for ‘ethnic villages’ and seemed to have created agency and opportunities for himself and the men, women, and children in his group. Nevertheless, I argue this agency was limited since Emanuel remained chained to deeply rooted European perceptions of Africans as inferior.
Bill , design and print Adolph Friedländer (1905), Theatre Collection Allard Pierson Museum. id.nr. TEY0010000808
As can be seen on the poster for Emanuels’ show. the women wear costumes with uncovered arms and open neck; markers of unrestrained sexuality. The woman in the foreground smiles seductively at the viewer. Moreover, she carelessly holds a spear in her hands, while young children learn to handle the weapons. The combat scenes, ‘martial exercises’ and ‘sacrificial dances’ in the human exhibitions arose from ideas about the innate compulsion to brutality of Africans.
Circus
Bill, design Potter, print Paul Grasnick, Hans Stosch-Sarrasani (ca. 1920-1930), Theatre Collection Allard Pierson Museum. id.nr.TEY0010004288.
The overview of Sliggers ended with the First World War, but in the 1920s elements of human exhibitions remained ingrained in popular culture. A poster from the Theatre Collection of the Allard Pierson Museum shows Hans Stosch-Sarrasani, a legend in the circus world. He is portrayed in the costume in which he, seated on an elephant, made a grand entrance into the arena. The turban, glittering jewellery and the decorations adorning his chest seem to be expressions of the exuberant imagination that made a visit to his circus such a colourful experience. German historians offer a different perspective. They interpret the inclusion of elements of human exhibitions in circus acts as a ‘colonial fantasy’.
Cultural historian Marline Otte (1999) states that Sarrasani dressed as a maharaja because he considered himself the enlightened ruler of a circus empire of native Americans, Arabs and Bedouins, Ethiopians, Indians, Chinese and Japanese. The cultural stereotypes from the human exhibitions thus became interwoven with an ideology based on racial superiority.
Deutsche Afrika-Schau
Dutch collections contain photographs of the 1930 Dutch tour of ‘Capitain’ Alfred Scheider and ‘Dawudu’s’, a prelude to the interweaving of the core ideas of human exhibitions with national socialism.
Schneider is still renowned for his lion acts, but since 1921 he was organizing human exhibitions, known in Germany as Völkerschauen. In 1930, the so-called ‘Dawudu’s’ were men who had served in the German military in the former African colonies, African-American Clarence Walton, and women of mixed Afro-German descent. His experience with Völkerschauen made Schneider, an early member of the NSDAP, eligible to briefly become the leader of the Deutsche Afrika-Schau in late 1936. The Deutsche Afrika-Schau was founded around 1934 by Afro-Germans to protect themselves against overt hostilities and racism after the NSDAP came to power.
According to historian Susann Lewerenz (2006), some of the Afro-Germans had worked in theatres and the variety circuit. Initially, they performed cabaret, acrobatics, and vocals in the Afrika-Schau from their own repertoire. Schneider removed their own artistic repertoire and situated the Schau in the familiar setting of an African village: on the one hand to portray perceptions of inferiority, and on the other as propaganda for German colonialism. The photographs in Dutch collections have not yet been included in publications about the Deutsche Afrika -Schau and are thus a visual source of the history of this specific human exhibition.
Sources
Dreesbach, Anne, Gezähmte Wilde: die Zurschaustellung ‘exotischer’ Menschen in Duitschland, 1870 – 1940 (Frankfurt 2005).
Lewerenz, Susann , Die Deutsche Afrika-Schau (1935–1940). Rassismus, Kolonialrevisionismus und postkoloniale Auseinandersetzungen im nationalsozialistischen Deutschland, (Frankfurt am Main 2006).
Otte, Marline, ‘Sarrasani’s Theatre of the World: Monumental Circus Entertainment in Dresden, from Kaiserreich to Third Reich’, German History 17/ 4 (1999), 527 – 542.
Thode-Arora, Hilke, ‘From Samoa with love? Colonial power displays, commodities and state presents – contextualizing and exhibiting the Samoa collection in the Fünf Kontinente Museum, Munich’, in: Deutschen Museumsbund (ed.) Museumskunde band 81 1/16 (2016) 28-34.
Winkler, Dietmar, “Kapitän” Alfred Schneider : ein Sachse unter 100 Löwen : eine dokumentarische Biografie (Gransee 2014).
De column van schrijver Abdelkader Benali in het radioprogramma OVT van 1 december 2019, droeg de titel ‘Mensvertoningen’.
Man, vrouw en twee kinderen die deel waren van ‘Marokko, Witte Stad’ (1912). Fotocollectie Het Leven, inv. nr. [SFA022815514]
“In 1912 werd in de tuin van het Paleis van Volksvlijt een Marokkaanse bazaar ingericht met levende bewoners uit Marokko. Onder de families waren ook acrobaten. Dit waren de zogenaamde etnologische tentoonstellingen waar de Hollandse bezoeker zich kon vergapen aan de exoten. Mijn column vanochtend bij OVT ging erover. Hieronder terug te lezen.
Wanneer de dagen korter worden en duisternis intreedt zoek ik mijn heil in de online fotobibliotheek van het Nationaal Archief. Het Nationaal Archief afficheert zichzelf als Ons Nationale Geheugen, in dit archief worden de documenten, boeken en beeldmateriaal bewaard die het verhaal van Nederland vertellen. Met een eenvoudige klik op de muis krijg ik er toegang toe. Ik wil weten wanneer de eerste Marokkanen in Nederland zijn gefotografeerd. Vijftig jaar geleden kwamen de eerste Marokkaanse migranten naar Nederland in het kader van het economische wervingscontract dat werd gesloten. Lang voor het wervingscontract kwamen Marokkanen naar Nederland. Marokko was het eerste land het eerste land dat diplomatieke betrekkingen aanknoopt met de jonge Republiek, in 1605. “Liever Turks dan Paaps,” was de uitdrukking die in de lage landen werd gebezigd en dan stond Turks voor moslim. Onbekommerd struin ik door het archief van het Nationaal Archief. Dan valt mijn oog op een collectief foto’s uit 1912. Ik zie een Marokkaans gezin gekleed in traditionele gewaden zitten op een tapijt. Een bont gezelschap van muzikanten en acrobaten. Deze Marokkanen zijn alleen niet in Marrakech, maar in Nederland, in Amsterdam waar ze zijn samengebracht voor een tentoonstelling over het Marokkaanse leven. De tuin voor het Paleis voor Volksvlijt is omgebouwd tot een ware Marokkaanse bazaar. De Nederlandse bezoeker kan als het ware in eigen land op bezoek in Marokko. Welkom in de Witte Stad!
Rijtour van Marokkanen die deelnamen aan de ‘Witte Stad’ op de grote Jan Plezier. Fotocollectie Het Leven, inv.nr. SFA022815518.
Het Marokkaanse gezin op de foto is een bezienswaardigheid. Op een andere foto stapt een Marokkaanse man met een traditionele fez op in de grote koets De Jan Plezier in voor een rondleiding door de stad; een reclamestunt om het Amsterdamse publiek te verleiden naar de levende exoten te komen kijken. Deze groep Marokkanen maakten deel uit van etnologische tentoonstellingen die in die tijd enorm populair waren. Je kon je vergapen aan Hotentotten, Pygmeen, Moren, Chinezen, Indianen en Creolen. De Ander voorgesteld als exotische bezienswaardigheid zij aan zij met de man met de baard, de vrouwen met de acht borsten en de Siamese Tweeling. De etnologische tentoonstellingen vallen samen met de groei van het imperialisme. Europese staten veroveren de wereld en stallen de bezit genomen rijkdom uit, inclusief haar bewoners. Een bezoekende journalist aan de Witte Stad waagt zich aan een bezoek aan de bedoeinentent bij het Paleis. Dat ze echt zijn wijst ons reukorgaan wel aan als we wat dicht bij de tent komen. Na twee maanden werden de Marokkanen terug naar huis gestuurd. Het zal tot begin jaren zestig duren dat de Marokkanen terugkomen. Deze keer om te werken in de fabrieken. Deze groep Marokkanen gaan niet terug. Maar blijven. Zo wordt de bezienswaardigheid arbeider en uiteindelijk volwaardig burger. Ook dat is evolutie.”
Schrijver Arend van Dam bracht in 2018 ‘De reis van Syntax Bosselman’ uit. Het boek ontving de Thea Beckmanprijs (2018) en werd genomineerd voor de Woutertje Pieterse prijs (2019). Van Dam koppelt de mensvertoning van Surinamers op de Internationale Koloniale en Handelstentoonstelling (1883) te Amsterdam aan het Nederlands slavernijverleden. De kinderboekenschrijver sluit niet uit dat hij dit verleden onvoldoende recht heeft gedaan beschouwt zijn boek als een ‘werk in uitvoering’. In onderstaand filmpje, opgenomen in het Stadsarchief Amsterdam, geeft hij aan een geheel nieuw hoofdstuk te hebben geschreven voor een volgende druk van het boek.
De tempeldanseres op bovenstaand affiche is te zien op meerdere aankondigingen die Adolph Friedländer voor de völkerschauen van Hagenbeck ontwierp. Het affiche werd gemaakt voor een völkerschau in Berlijn. Op de Kurfürstendamm, een grote stadsboulevard, verrezen rondom het ‘Maharaniplatz’ en ‘Trischinapoli Platz’ decors en ‘Indiase’ bouwwerken van meerdere etages. Door de grootschaligheid en het spektakel leek de ‘volkerenshow’ hier te zijn uitgegroeid tot een etnografisch attractiepark. 1
Uit het overzicht van Hilke Thode-Arora blijkt dat de völkerschau in Berlijn plaatsvond in 1898. 2 Dit jaartal stemt overeen met de visuele bronnen in de particuliere Collectie Radauer.
De organisatie van deze völkerschau was in handen van John en Gustav Hagenbeck, twee jongere halfbroers van Carl. John Hagenbeck bezat in Colombo, Sri Lanka, plantages voor thee, rubber en kokosnoten. Op het affiche is de reclame voor ‘Hagenbeck’s Ceylon thee’ minstens net zo prominent als de aankondiging van de völkerschau.3
